Srpski ustanak u Bosanskom vilajetu 1875–1878 (učesnici, događaji, svjedočanstva)

Položaj srpskog naroda u osmanskim pokrajinama Hercegovini i Bosni uoči izbijanja ustanka 1875. godine bio je veoma složen. Feudalni pritisak postao je nesnošljiv, a hrišćansko seljaštvo izloženo brutalnoj eksploataciji i političkoj obespravljenosti. Država je umjesto ranije desetine zahtijevala petinu, dok su spahije, umjesto trećine, potraživale polovinu seljačkog prinosa. Ove okolnosti potvrđuju izvještaji austrougarskih graničara, zasnovani na izjavama srpskih prebjega sa osmanske strane. Oni su ukazivali na potpunu pravnu nesigurnost, nejednak položaj hrišćana i muslimana pred zakonom, brojne zloupotrebe pri ubiranju poreza i progon srpskih sveštenika. Osnovni uzrok ustanka, kako u Hercegovini, tako i u Bosni, ležao je u zaoštrenim socijalno-ekonomskim odnosima. Neuspješne reforme XIX vijeka gurale su Osmansko carstvo u sve dublju političku i ekonomsku krizu. Hatišerif iz Gulhane (1839) naišao je na žestok otpor muslimanskog stanovništva. Pokušaj da se odnos vlasti i podanika reguliše Hatihumajunom iz 1856. godine ostao je bez praktičnog dejstva, što je samo pojačalo protivljenje muslimanskih feudalaca centralizovanim reformama. Svaka proglašena reforma u praksi je ostala puka formalnost. Suprotnosti između feudalaca i kmetova imale su i etnoreligijsku dimenziju, a društvenu podvojenost pratilo je vjersko-nacionalno razgraničenje, što je ustancima XIX vijeka davalo izrazitu notu vjerskog i nacionalnog otpora. Izvori koji govore o izbijanju ustanka u Hercegovini i Bosni 1875. godine povezuju ovaj događaj sa prikupljanjem desetine i odbijanjem seljaka da je plate. Ubrzo su socijalni zahtjevi ustupili mjesto političkim ciljevima nacionalnog oslobođenja. Srpski ustanici zahtijevali su od sultana slobodu vjere, ukidanje kuluka i prireza na desetinu, olakšice u poreskom sistemu, zaštitu od nasilja lokalnih organa i muslimanskih velikaša, kao i ravnopravnost pred zakonom. Sudbina pokrajina Bosne i Hercegovine riješena je na Berlinskom kongresu, održanom od 13. juna do 13. jula 1878. godine. Na Kongresu je Austrougarskoj monarhiji dat mandat da izvrši okupaciju ovih osmanskih pokrajina. Odluke Berlinskog kongresa predstavljale su konačan poraz srpskog pokreta za oslobođenje i ujedinjenje pokrajina Bosne i Hercegovine sa Srbijom i Crnom Gorom, iako su potonje na Kongresu dobile međunarodno priznatu nezavisnost i značajna teritorijalna proširenja.